Wat hebben we daarvoor gedaan?

Voor een uitgebreidere beschrijving van de onderliggende activiteiten, verwijzen wij naar het Programma Zuid-Hollandse Economie 2023 (PZE).

Innovatie zorgt ervoor dat er nieuwe duurzame en digitale oplossingen worden gevonden voor maatschappelijke opgaven. De overgang naar een duurzame en digitale economie door vernieuwingen moet vooral plaatsvinden door en mét het bedrijfsleven. Maar de inspanningen van de provincie zijn ook gericht op de omgeving (de ‘innovatie-infrastructuur’) waarbinnen bedrijven vernieuwen en ondernemen. Zo kunnen er nog meer verbeteringen tot stand komen en ontwikkelt het klimaat waarin bedrijven zich willen vestigen of ontwikkelen, zich verder. Daarnaast is het van belang dat onze economie toekomstbestendig en weerbaar is. We streven daarom naar een sterk kennis- en innovatie-ecosysteem waarin bedrijven en clusters onderling optimaal kunnen (samen)werken.
Om dit te bereiken stelden we de volgende succesvolle regelingen in 2023 opnieuw open:

• Subsidieregeling Mkb Innovatiestimulering Topsectoren (MIT) : Met de MIT-subsidieregeling stellen de provincie en het Rijk middelen beschikbaar om het vernieuwende mkb in alle sectoren in Zuid-Holland te ondersteunen. Zo dragen we bij aan veranderingen zoals digitalisering en circulariteit. In 2023 investeerden we in totaal € 14,6 mln (€ 6,6 mln provinciale middelen en € 8 mln rijksmiddelen) in 200 vernieuwende mkb’ers. Omdat het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) elke provinciale euro in de regeling verdubbelt, en omdat de aanvragers de ondersteuning daarnaast zelf moeten co-financieren, kreeg het vernieuwende mkb in feite € 39 mln aan ondersteuning.
• Subsidieregeling Campussen Zuid-Holland , voor kansrijke initiatieven binnen de TU Delft Campus, het Leiden Bio Science Park, en de Space Campus Noordwijk. Met de subsidieregeling Campussen stelt de provincie jaarlijks € 1,5 mln beschikbaar om de ontwikkeling van campussen in Zuid-Holland te versnellen. In 2023 ontvingen we 6 initiatieven. De beoordeling loopt nog.
• Subsidieregeling Regionale Netwerken voor innovatie in Zuid-Holland (RNIZ ), om het organiserend vermogen van vernieuwende economische clusters en hun onderlinge verbondenheid te versterken. In 2023 stelden we € 1,5 mln beschikbaar voor innovatienetwerken die een bijdrage leveren aan een versnelde overgang binnen de thema’s Maritiem, Eiwittransitie en Unmanned Aerial Vehicles zoals drones. 5 netwerken dienden aanvragen in. Het beoordelingsproces loop nog.
• Subsidieregeling MKB-Deals , om het ‘brede’ mkb te ondersteunen bij digitalisering, verduurzaming en het implementeren van vernieuwingen. We sloten in 2023 2 mkb-deals. We reserveerden € 0,7 mln. De gemeente Alphen diende tegen de verwachting in dit jaar geen aanvraag in, waardoor we€ 0,2 mln niet gebruikten. Dit valt vrij naar de algemene reserves. We ondersteunen het brede mkb ook op andere manieren, zie hiervoor de passages hieronder en bij ‘beleidsprestatie 4-1-4 Digitaal Zuid-Holland'.
• Voor Vroege Fase Financiering (VFF) verstrekten we in 2022 een provinciale subsidie van € 2 mln aan InnovationQuarter (IQ). Deze middelen zijn belegd bij UNIIQ, het investeringsfonds voor VFF van IQ. UNIIQ helpt ondernemers in Zuid-Holland om hun vernieuwing sneller naar de markt te brengen. Omdat de looptijd van de VFF meerdere jaren betreft, verdelen we de lasten over de uitvoeringsjaren 2022 en verder. In 2023 ontvingen 7 ondernemers in 2023 een Vroege Fase Financiering. Het gaat hier onder andere om ondernemers actief op het gebied van de energietransitie, AI en medische technologie.

Daarnaast droegen we bij aan de volgende onderwerpen:

• Versterking van het Life Science and Health-cluster , in 2023 onder andere via een subsidie van € 0,4 mln voor een investering in het ‘incubator’programma van het Erasmus MC. Hier krijgen jonge, startende bedrijven de mogelijkheid om zich in een aantal jaar in hoog tempo te ontwikkelen. Dit gebeurt door middel van betaalbare laboratorium- en kantoorruimte, advies, coaching en toegang tot een netwerk van professionals. De investering in het incubatorprogramma stelt het Erasmus MC in staat om het programma uit te breiden zodat ze meer bedrijven op een nog betere manier kan begeleiden.
• Versterking van het eiwitcluster in Zuid-Holland, door een bijdrage aan de exploitatie van de Biotech Campus Delft (€ 0,2 mln). Planet B.io faciliteert samenwerkingen rond vernieuwende biotechnologie met de TU Delft, DSM en het mkb dat zich vestigt op de campus. In 2023 gaven we ook opdracht aan KplusV om een netwerk op te richten dat de gemeenschap van onderzoekers, ondernemers, investeerders en overheden samenbrengt (€ 0,1 mln). In 2023 droegen we bij in de kosten van een bidbook voor cellulaire agricultuur om € 25 mln vanuit het Groeifonds in de regio te besteden. Dit ten behoeve van de doorstart van de Bioprocess Pilot Facility (BPF). De toekenning moet nog plaatsvinden.
• Versterking van het Aerospace cluster . In 2023 zetten we met middelen uit de Regio Deal in op de ontwikkeling van de NL Space Campus in Noordwijk. We verleenden een exploitatiesubsidie aan de campusorganisatie op het vlak van community building, gebiedsontwikkeling en de coördinatie van de Space Week (oktober 2023). Verder verleenden we een begrotingsprojectsubsidie aan Stichting Technology Park Ypenburg ter versterking van regionale innovatienetwerk-activiteiten, vooral gericht op de aerospace maakindustrie. De begrote middelen voor 2023 voor Aerospace benutten we hiermee nagenoeg volledig.
• Innovatieteam : De provincie werkte in 2023 met 8 vernieuwende startups samen via het Startup in Residence (SiR) Intergov programma, een samenwerking met de gemeente Den Haag en de ministeries van Economische Zaken en Klimaat (EZK), Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), en Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). De ontwikkelde producten en diensten sluiten aan op belangrijke provinciale thema's zoals energietransitie, circulaire economie en digitalisering. Het centrale team van deze organisatie kreeg in 2023 een plek bij de provincie Zuid-Holland. Andere activiteiten van het Innovatieteam waren het stimuleren van vernieuwingsgericht inkopen, en het faciliteren en organiseren van expertsessies over tokentechnologie in Energie, Handel en Finance.
• Breed Mkb : Om de duurzame en digitale transitie in het mkb te versnellen, namen we een samenhangend pakket van initiatieven op in het Uitvoeringsprogramma Breed Mkb Zuid-Holland. Het uitvoeringsprogramma was in 2023 volop gaande. Binnen dit programma keken we hoe binnen elk van de opgaven binnen domein Economie het breed mkb ondersteund kon worden. Dit in de vorm van een programma, een project, een onderzoek of een extern samenwerkingsverband. Met als doel het stimuleren, versnellen, toepasbaar maken en opschalen van de op de transitie gerichte vernieuwing in het Breed Mkb. Het begrote budget van 2023 (€ 0,2 mln) gebruikten we nagenoeg volledig.
• De Groeiagenda Zuid-Holland , waarvan de ontwikkeling en uitrol volgde uit de Nationale Groeibrief (2019), ontwikkelden we in 2023 door. Met meer focus op brede welvaart en strategische autonomie. Aan de procesbegeleiding van aanvragen voor de derde deel van het Nationaal Groeifonds besteedden we in 2023 circa € 0,3 mln, verdeeld over 4 voorstellen.
• Met ACCEZ heeft de provincieorganisatie een effectief instrument om de transitie naar een duurzaam en circulair Zuid-Holland te versnellen. In 2023 rondde ACCEZ 2 projecten af in de verduurzamingsopgave van de Duin- en Bollenstreek en rond watervraagstukken in het Westland. ACCEZ sloot het jubileumjaar af met een wervelend evenement. De oprichtende partijen ondertekenden de intentieverklaring voor continuering van ACCEZ van 2024 tot en met 2028.

Europese middelen
In het programma ‘ Kansen voor West III’ (KvWIII) waren er vanuit de provincie in 2023 2 innovatie-openstellingen. KvWIII wordt voor een groot deel gefinancierd uit het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), en aangevuld met provinciale middelen en rijkscofinanciering. De provincie stelt haar eigen cofinancieringsmiddelen beschikbaar om extra sturing, gebruik en effect van deze EU-middelen te bereiken. Zowel de Europese als de eigen cofinancieringsmiddelen worden ingezet voor de beleidsdoelstellingen van de provincie en zijn afgestemd met regionale partners.

• In de openstelling van april 2023 lag de focus op het versterken van de Zuid-Hollandse campussen. Hiervoor stelden we € 3 mln beschikbaar; bestaande uit een combinatie van EFRO-middelen en rijkscofinanciering. De middelen uit deze openstelling kenden we volledig toe aan 5 campusorganisaties in Zuid-Holland.
• In de openstelling van november 2023 lag de focus op bestaande financieringsinstrumenten (proof of concept fondsen). Dit betrof een gezamenlijke openstelling met de gemeenten Den Haag en Rotterdam. De provincie stelde in totaal € 3,3 mln EFRO-middelen beschikbaar. Men vroeg voor het volledige bedrag subsidie aan, maar het beoordelingsproces loopt nog.
• Eind 2022 ging de cofinancieringsregeling open voor de Europese Interregprogramma’s, waarmee de provincie deelname van regionale partners aan deze programma’s stimuleert. Deze regeling is meerjarig en loopt t/m december 2024. Vanwege het succes van deze regeling verhoogde de provincie bij de voorjaarsnota 2023 de regeling tot een bedrag van € 1,6 mln. Eind 2023 vroegen 10+ Zuid-Hollandse organisaties samen al ruim € 1,3 mln subsidie aan, en stond de teller voor cofinanciering al op meer dan € 1 mln.

InnovationQuarter
InnovationQuarter (IQ) is de regionale ontwikkelingsmaatschappij van Zuid Holland. Zij zet zich in voor het duurzaam versterken van de economische structuur en het ontsluiten van het vernieuwende vermogen van de regio Zuid-Holland. In 2023 bleef IQ bouwen aan vernieuwingsprojecten, programma’s en business cases (Innoveren). Dit deed IQ door te investeren in vernieuwende bedrijven (Investeren), door de mkb’ers te blijven ondersteunen in hun internationale ambities, en door buitenlandse bedrijven naar onze regio te trekken (Internationaliseren). Zoals begroot in 2023, verleenden we € 2,1 mln als exploitatiebegroting aan IQ voor het uitvoeren van deze taken.

In 2023 werkten we met de partners verder aan de doelen van de Nationale Tuinbouwagenda 2019-2030. Volgens afspraak delen Gedeputeerde Staten jaarlijks de details met Provinciale Staten. We verrichtten extra inspanning om te versnellen. Hierdoor realiseerden we op onderdelen vroeger in de tijd dan begroot. In 2023 lag de nadruk op de volgende punten:

• De Tuinbouwmonitor rondden we af en leverden we eind 2023 op aan PS. De Glasmonitor ontwikkelden we in 2023 verder.
• Om invulling te geven aan het Zuid-Hollands Programma Landelijk Gebied (ZH-PLG) werkten we met externe partners samen aan de projectenlijst voor de komende jaren. Deze lijst moet invulling geven aan de doelen van het ZH-PLG in de tuinbouwgebieden.
• Ruimtelijke modernisering van het teeltgebied door de inzet van procesgelden in gebiedsprocessen Broekpolder (Greenport West-Holland) en Baan en Sotaweg (Greenport Aalsmeer). In gebied Oostland werkten we aan modernisering en herstructurering in de Noordpolder en de Kleihoogt. Daarnaast zoeken we met gemeenten naar een beleidsmatige oplossing voor vernieuwende tuinbouwruimte. Het project ‘verbinden tuinders’ kwam tot afronding in samenwerking met de Greenport West-Holland.
• We droegen bij aan het onderzoek van Greenports Nederland naar strategisch instrumentarium voor gebiedsontwikkeling in de glastuinbouwgebieden.
• Continuering van het energieakkoord Greenport West-Holland, voortgang van geothermieboringen voor glastuinbouw in de provincie en afspraken over aansluitingen van glastuinbouwcomplexen in Greenport West-Holland op de hoofdtransportleiding voor warmte: de WarmtelinQ. Daarnaast deden we diverse onderzoeken op het gebied van stikstofuitstoot, toekomstige elektriciteitsvoorziening in een klimaatneutrale glastuinbouw en zonne-energie op de waterbassins in het gebied.
• Uitvoering van het tweede traject voor vergroting van het strategisch vermogen van jonge productieondernemers in de glastuinbouw met Tuinbouwjongeren Westland.
• Voortzetting van de samenwerking met Ridderkerk, Barendrecht, Rotterdam en het bedrijfsleven in de Dutch Fresh Port. De projecten voor digitalisering en campusvorming lopen nog door en we maakten een start met het opstellen van een integraal gebiedsperspectief dat doorloopt tot 1 juli 2024.
•  In 2023 werkten we samen met het ondernemersplatform verslogistiek aan:
  • de realisatie van laadinfrastructuur voor koeltransport over de weg, naar de handelsplatforms van de greenports,
  • de vers-warehouses van de retail- en grote foodservicebedrijven,
  • de realisatie van ‘reeferhubs’ waar koelcontainers - afkomstig uit de Rotterdamse haven - tussentijds een plek kunnen krijgen,
  • een losstaande reefervoorziening in de haven,
  • vers op het spoor,
  • de digitalisering van de versketen.
• Daarnaast is een ‘modal shift’-subsidie verkregen voor het terugdringen van de milieudruk in het vervoer, via een verschuiving naar schonere vervoersmodaliteiten naast wegvervoer.
• Voortzetting van het Innovatiepact Greenport West-Holland door bijdragen aan vernieuwingsprojecten op het gebied van circulair, duurzaamheid en digitalisering: bijvoorbeeld het fieldlab Vertical Farming, de Greenport Horti Campus en het project Circulair Teeltmateriaal en Verpakkingen.
• Deelname aan beurzen zoals de Grüne Woche en de Fruit Logistica, beide in Berlijn.
• Uitvoering van de China-activiteiten voor tuinbouw binnen het kader dat PS na covid aanscherpte:
  • We organiseerden voor het bedrijfsleven een seminar over internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Intellectueel Eigendom,
  • We ontvingen 7 inkomende missies,
  • We namen ambtelijk deel aan een uitgaande missie van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO). Hierbij ondersteunde Zuid-Holland op verzoek door 2 matchmakingsevents te organiseren voor de Nederlandse tuinbouw.

Voortzetting van de begrotingssubsidies voor de Zuid-Hollandse Greenports en Greenports Nederland voor versterking van het netwerk om op triple helixniveau samen te werken. Hiermee versnellen we de benodigde transitie in de tuinbouw.

Het Haven Industrieel Complex (HIC) in Rotterdam is van grote betekenis voor de regionale en nationale werkgelegenheid. Het vormt een onmisbare schakel in de overgang naar een nieuwe, duurzame economie. Hierbij gaat het erom een CO2-arme, circulaire en slimme haven te helpen realiseren, en de economische kansen die hiermee gepaard gaan, te benutten. Een aantrekkelijk vestigingsklimaat vormt hierbij een belangrijke randvoorwaarde: dit zorgt voor meer investeringen in verduurzaming

De budgettaire inzet van de provincie bij de transitie van het HIC, is terug te vinden in de specifieke budgetten binnen deze beleidsprestatie. Maar ook bij zowel beleidsdoel 3-3 ‘Naar een duurzaam energie- en grondstoffensysteem in de industrie’ als in overige beleidsprestaties van Ambitie 4 ‘Concurrerend Zuid-Holland’ (met name via het innovatie-instrumentarium).

Om de transitie rond het havencomplex te ondersteunen, richtte de provincie zich op de volgende speerpunten:

Samenwerking en innovatie

• Vanuit de gezamenlijke Regionale Maritieme Agenda ondersteunden we met onze Maritime Delta netwerkpartners vernieuwende projecten, waaronder Datawerf (digitalisering) en SMASH (duurzaam varen).
• In afstemming met de Maritime Delta partners leverden we input aan de totstandkoming van de nationale Maritieme Sectoragenda die in oktober is gepresenteerd.
• In maart is er een werkbezoek georganiseerd van staatssecretaris Van der Maat (Defensie) rondom samenwerking op onder meer vernieuwing binnen het thema maritiem.

Havengerelateerde ruimte

• De provincie is samen met het Rijk trekker van het NOVEX gebied Rotterdamse Haven. In 2023 kwam een ontwikkelperspectief Rotterdamse Haven tot oplevering. Hierin zetten de samenwerkende partijen uiteen hoe de verandering van de Rotterdamse haven te realiseren is. Dit in goede balans met andere opgaven in en rondom de haven (met name op het gebied van leefomgeving en wonen). Op basis hiervan werken we samen met de partners verder aan een uitvoerings- en investeringsagenda voor het gebied.
• Via deelname aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Drechtsteden (ROM-D) droegen we bij aan de (her)ontwikkeling van fysieke ruimte voor maritieme bedrijvigheid in de Drechtsteden. Zo verkochten we de watergebonden kavels op het Kil 3-terrein in Dordrecht aan maritieme bedrijven. In Zwijndrecht startten we met de omvorming van het voormalig Loveld-terrein naar het maritiem cluster Pier 14.

Energie/ grondstoffen

• De provincie zette veel in op circulariteit binnen de maritieme sector. Bijvoorbeeld door een verkenning te laten uitvoeren naar de animo bij bedrijven voor optimaal gebruik van grondstoffen in de scheepsbouw. We organiseerden bijeenkomsten met bedrijven, waaronder de Innovatietoer die in 2023 in het teken stond van maritiem.
• Vanuit de Refit Alliantie zetten we samen met regionale partners in op verduurzaming van de binnenvaart richting zero-emissie, via onder meer de inzet van schonere motoren.
• De vernieuwende projecten die in 2023 een subsidie ontvingen via het Just Transition Fund, ondersteunen de energie- en grondstoffentransitie.

Facilitering bedrijfsleven
Met een provinciale bijdrage kon motorenleverancier en scheepsafbouwbedrijf Dolderman van de Dordtse binnenstad verhuizen naar een nieuwe locatie in de Tweede Merwedehaven. Hiermee kan het bedrijf verder groeien zonder overlast voor omwonenden en kwam er ruimte vrij voor meer werkgelegenheid en voor (kleinschalige) woningbouw.

Digitalisering verandert al jarenlang onze economie en samenleving in hoog tempo. Online winkelen is heel normaal geworden en de inzet van robots bij het productieproces is niet meer weg te denken. Digitalisering biedt grote voordelen en draagt bij aan de brede welvaart. Het is cruciaal om veranderingen te versnellen en is voor het toenemende arbeidstekort een mogelijke oplossing. Tegelijkertijd zijn er ook uitdagingen, zoals zorgen dat niemand buitengesloten wordt in deze ontwikkelingen, en ook de gevaren van bijvoorbeeld cybercriminaliteit.

In 2023 droeg de provincie het volgende bij aan de digitale verandering van de economie:

Connectiviteit
De Connectiviteit Brigade is een kennisteam vanuit overheden en een onderzoeksbureau. Het hielp gemeenten met het opstellen van beleid rond de uitrol van glasvezel en antennes voor met name 5G. Zij stelde voorbeelddocumenten en een stappenplan op en stelde deze beschikbaar aan alle gemeenten in Zuid-Holland.

Cyberweerbaarheid

• We pakten samen met partners de roadmap cyberweerbaarheid via een programmamanager op.
• Ondersteuning van cyberweerbaarheidscentra voor de greenports en Rotterdamse haven bouwden we verder uit, en voor Life Science en Health (LSH) startten we de ondersteuning op. Dit doen we met hulp van de Security Delta (HSD). Bedrijven in deze sectoren worden actief benaderd en ondersteund om aan hun cybersecurity te werken.

Digitale Innovatie

• Artificial Intelligence (AI) – Er vond een onderzoek plaats over hoe bedrijven in Zuid-Holland geholpen kunnen worden AI verantwoord toe te passen. Er loopt een onderzoek naar het feit waarom er weinig vrouwen in de AI-sector werken.
• Gestart met de opzet van 3 fieldlabs in Zuid-Holland voor toepassing van quantumtechnologie in verschillende economische sectoren. De fieldlabs starten in 2024. Met Quantum Leiden, Quantum Delft, IQ, MRDH en de gemeenten Den Haag, Rotterdam, Delft en Leiden, zetten we de bestuurlijke samenwerking voort, en voerden we het Actieplan Quantum Zuid-Holland uit.
• Vanuit het 5G-innovatieprogramma ondersteunden we de testlocaties bij Unmanned Valley, The Green Village en Tomato World verder. Diverse bedrijven maakten gebruik van deze faciliteiten. Mede door onze inzet is het groeifondsvoorstel ‘future network services’ goedgekeurd en opgestart.

Brede mkb

• We realiseerden het platform MKBdigitaal. Dit is een centrale plek voor alle vragen en behoeften voor het mkb rond digitalisering:
  • Het platform biedt een centraal overzicht van alle regelingen voor het mkb op het gebied van digitalisering;
  • Er kan inhoudelijk advies gevonden worden;
  • Er worden gratis cursussen op het gebied van cyberweerbaarheid en online marketing aangeboden;
  • Er is een koppeling met de digiwerkplaatsen;
  • Er staan praktijkvoorbeelden waarbij mkb’ers kunnen zien wat de ervaringen van andere mkb’ers rondom digitalisering zijn (zowel positief als negatief);
  • Er vindt ‘mix&match’ plaats tussen mkb’ers die een digitaliseringsvraag hebben, en mkb’ers die digitale services of hulp met digitalisering aanbieden.
• De ‘digiwerkplaatsen’ in Haaglanden, Rijnmond ondersteunden we. Hier kan het mkb terecht met concrete vragen en wordt het geholpen met concrete oplossingen.
• We gaven een vervolg aan de datawerf, waar in 2 jaar tijd 30 mkb’ers uit de (maritieme) maakindustrie intensieve hulp bij hun digitaliseringsvraagstuk krijgen.
• DigitalZH, de Europese Digitale Innovatie-hub voor Zuid-Holland, is gefinancierd en opgezet. Vanaf begin 2024 biedt ze regionale mkb’ers in de maakindustrie, maritieme industrie en glastuinbouw verschillende vernieuwings- en adviesdiensten aan, met een initiële nadruk op automatisering van bedrijfsprocessen, connectiviteit, en cybersecurity.

In de circulaire transitie vervult de provincie Zuid-Holland de rol van opdrachtgever, inkoper, verbinder en aanjager. In 2023 bereikten we mooie resultaten:

• We stelden de nieuwe strategie ‘Samen bouwen aan een Circulair Zuid-Holland’ vast en zetten deze om in de Herziening Omgevingsbeleid. 
• We maakten 8 doorbraakprojecten op de thema’s biobased bouwen en natuurlijke reststromen met provinciale subsidie mogelijk. Deze projecten dragen bij aan de benodigde systeemverandering om de transitie verder te brengen.
• We bouwden het vernieuwersnetwerk op het thema herbruikbare drank- en maaltijdverpakkingen uit. De bijeenkomsten van dit netwerk leidden tot verschillende pilots en een impuls bij gemeenten voor het oppakken van dit thema binnen kantoren, horeca en sportlocaties.
• We stelden de ‘ruimtelijke strategie Circulair Zuid-Holland’ vast. De strategie werkte door in het ruimtelijk voorstel, in NOVEX-gebieden, en in verkenningen naar realisatie van specifieke projecten zoals een circulaire bouwhub in Haaglanden. 

Door versnelde uitvoering van plannen en kansen die zich voordeden, besteedden we meer budget dan voorzien. In de financiële tabel van ambitie 4 komt dit overigens niet zichtbaar tot uiting. Dit komt doordat ertegenover staat dat regionale partijen die eind 2023 subsidie ontvingen, hun activiteiten meer dan begroot in 2024 beginnen. De werkelijke lasten tonen we dan niet in 2023 maar schuiven mee naar 2024. Het overblijvende budget 2023 is hiervoor beklemd.

Om de beleidsprestatie te realiseren, stelden we de volgende subsidieregelingen in 2023 open:

• Planvorming Bedrijventerreinen (€ 0,5 mln). We ontvingen 46 aanvragen.
• Verduurzaming Bedrijventerreinen (€ 2,5 mln). We ontvingen 5 aanvragen en 8 projecten startten (uitloop van 2022).
• Planvorming Detailhandel (€ 0,5 mln). We ontvingen 17 aanvragen.

Voor planvorming bedrijventerreinen en detailhandel benutten we de budgetten grotendeels. De subsidieregeling verduurzaming bedrijventerreinen putten we niet volledig uit. Dit komt deels door de hoge energieprijzen die ervoor zorgen dat de terugverdientijd korter is dan 5 jaar; hiermee valt men buiten de regeling. Een andere reden is dat ‘nieuwe’ onderwerpen die op dit moment vooral spelen op bedrijventerreinen zoals batterijopslag (nog) niet in aanmerking komen voor een subsidie. In 2024 passen we de subsidieregeling hierop aan.

In 2023 stelden we voor de Uitvoeringsregeling herstructurering van bedrijventerreinen (UHB) 3 subsidieprojecten van in totaal 51 hectare vast.
Het Citadelterrein in Hendrik-Ido-Ambacht komt in de loop van 2024 met de eindafrekening. Al duidelijk is dat niet alle afgesproken activiteiten konden worden uitgevoerd. Op basis van voorlopige rapportage verantwoorden we nu bij de jaarrekening € 1,4 mln als vrijval in de algemene reserve. In de jaarrekening 2024 verwerken we naar verwachting een beperkt restant als vrijval.

We reserveerden geld voor de uitvoering van de Green Deal met het Instituut voor Natuureducatie (IVN) voor de verduurzaming van bedrijventerreinen. De in 2023 bijgestelde uitvoering vindt plaats in 2024 t/m 2027.
In 2023 voerden we een aantal wijzigingen in de Omgevingsverordening door, binnen de module Wonen, Werken en Werelderfgoed, voor het detailhandelsbeleid, en het bedrijventerreinenbeleid. Voor het bedrijventerreinenbeleid betreft het de behoefteraming en nieuwe sturingsinstrumenten bedrijventerreinen (zoals een minimale milieucategorie, ‘niet te transformeren’ bedrijventerreinen en functiemenging). Deze aanpassingen zijn belangrijk om voldoende toekomstbestendige en kwalitatief goede ruimte voor bedrijventerreinen te borgen in Zuid-Holland.
Daarnaast stelden we voor 3 bestuurlijke regio’s (MRDH, Zuid-Holland Zuid en Midden-Holland) regionale bedrijventerreinenvisies vast waarin we afspraken maakten over het in balans brengen en houden van vraag en aanbod.
We maakten een begin met de aanpassing van het Omgevingsbeleid, module 2024, waarin we voor bedrijventerreinen een strenger beschermingsregimevoorstellen.
In het kader van het beleid voor grote ruimtevragers (GRIP) startten we samen met andere provincies met het afwegingskader voor de verdeling van grote ruimtevragers binnen Nederland.

Om toekomstbestendige bedrijventerreinen (beleidslijn 3 – strategie bedrijventerreinen) te realiseren, verlengden we de inzet van de ambassadeurs die de organisatiegraad op bedrijventerreinen verhogen. De kwaliteit van de ondernemersverenigingen steeg, bijvoorbeeld door een bedrijveninvesteringszone (BIZ). Daarnaast :

• Ondertekenden we de genoemde Green Deal met het IVN voor de aanpak van verduurzaming van bedrijventerreinen.
• Organiseerden we de Groene gezonde bedrijventerreinen-estafette;
• Leverden we een bijdrage aan het advies van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur over toekomstbestendige bedrijventerreinen.
• Startten we een pilot in Midden-Holland voor de verduurzaming van bedrijventerreinen, als basis voor opschaling in het kader van een SPUK-regeling die in 2024 komt.
• Leverden we een bijdrage aan een Groene Cirkel-evenement voor werklandschappen van de toekomst;
• Organiseerden we een Parkmanagementoverleg.

Om de kantorenmarkt goed te kunnen volgen, lieten we in 2023 de Behoefteraming Kantoren opstellen. Dit is de basis voor de actualisering van de regionale kantorenvisies in 2024.

Om bij te dragen aan goede en vitale centra, voerden we het ruimtelijk detailhandelsbeleid uit en maakten deze up-to-date via de module Wonen, Werken en Werelderfgoed van het Omgevingsbeleid. We voerden enkele kleine wijzigingen door zoals de indeling in centra (provinciale detailhandelsstructuur), regionale afstemming en het nevenassortiment bij perifere detailhandel. Daarnaast actualiseerden we de cijfers voor de marktruimtebehoefte op basis van de nieuwe koopstromengegevens. Verder voerden we het plan Aanpak Winkelgebieden uit, onder andere door het organiseren van:

• 4 bijeenkomsten voor centrummanagers
• Een bijeenkomst voor ambtenaren EZ over transformatie winkelgebieden in Gouda
• Een congres in Dordrecht samen met INretail en gemeente Dordrecht.

Ook  bezocht experts Retail 16 gemeenten, gefinancierd door de provincie, waarbij ze onder andere adviseerde over transformatie van winkelgebieden en aanpak leegstand, een ambassadeur winkelgebieden aanstelde, en de gemeenten Leiden, Nissewaard en Dordrecht ondersteunde bij de aanvraag van rijkssubsidie voor de Impulsaanpak Winkelgebieden.

Doen-spoor

• De subsidieregeling ‘Deelakkoorden human capital Zuid-Holland’ herzagen we inhoudelijk en het bestaande subsidieplafond van € 5 mln verhoogden we met € 3,8 mln tot € 8,8 mln. De looptijd is tot eind 2027. Hiermee brachten we het subsidie-instrumentarium in lijn met de in 2022 aangescherpte Zuid-Hollandse Human Capital Agenda 2.0, en beogen we continuïteit in de nieuwe collegeperiode. Het coalitieprogramma bevestigt dit.
• We sloten in 2023 weer een nieuw Deelakkoord af: Young Professionals Chapter Zuid-Holland. Daarnaastwerkten we aan de voorbereidingen van nieuwe deelakkoorden voor 2024 en verder.
• We zetten 4 tijdelijke kwartiermakers aan de slag en begeleidden hen, toewerkend naar de totstandkoming van nieuwe deelakkoorden. Daarnaast troffen we de voorbereidingen voor nog eens 4 kwartiermakers. Er waren 2 bijeenkomsten van de Learning Community Human Capital (zie hierna). Eén daarvan was gecombineerd met het Human Capital Event dat op 2 november plaatsvond en waarbij meer dan 100 partners op het provinciehuis bijeenkwamen.

Bouwen-spoor
In 2023 bouwden we aan structurele samenwerking en allianties, zoals:

• Een Levenslang Ontwikkelen Alliantie van alle 5 mbo-instellingen in Zuid-Holland.
• Afspraken tussen en met de techniekbranches in de regio, die begin 2024 moeten resulteren in een Techniek Coalitie Zuid-Holland en in gezamenlijke (schaal)activiteiten voor techniek-instroom.
• Een sterkere samenwerking op het gebied van campusontwikkeling (samenwerking onderwijs en bedrijfsleven) tussen de MRDH, de provincie en de EBZ.
• Afspraken met andere provincies, de VNG en de G40 gemeenten om te komen tot een transparant en effectief dekkend netwerk van talentfondsen: HC NL, inclusief ‘Heel Zuid-Holland Leert’. Dit moet leiden tot een Groeifondsaanvraag in september 2024.
• De totstandkoming van een Learning Community Human Capital, waarbij de projectleiders en kwartiermakers rond de HCA Zuid-Holland een verbonden, lerend en doorontwikkelend netwerk vormen.
• Verbinden van Human Capital initiatieven in de regionale economische clusters, zoals het Haven en Industrieel Complex en het Leidse Bio Science Park.
• Samenwerking met de 7 Arbeidsmarktregio’s in Zuid-Holland, gericht op benutten van onbenut talent en inclusie.
• Samenwerking tussen programma’s en activiteiten van de provincie en die van InnovationQuarter.

Binnen het Bouwen-spoor maakten we afspraken met onder andere (techniek)branches, mbo- en hbo-instellingen, de regionale economische clusters, de 7 Arbeidsmarktregio’s, MRDH, InnovationQuarter, gemeenten, ministeries en provincie. Allen hebben hun eigen verantwoordelijkheid en rol als het gaat om arbeidsmarkt, human capital en opleiden, waarbij de HCA een verbindend vehikel is.

Verbinding door erfgoedlijnen van historische steden, dorpen en landschappen
Sinds de start in 2012 droegen ruim 700 projecten bij aan de ontwikkeling van de erfgoedlijnen. Deze projecten konden gerealiseerd worden dankzij de samenwerking tussen verschillende partijen, de inspanning van vele vrijwilligers, de inzet van cofinanciering, en aan de basis de provinciale subsidies en inzet van projectleiders. In 2023 realiseerden we onder meer het volgende:

• Om ons erfgoed beter beleefbaar te maken, ontwikkelden we de 7 erfgoedlijnen verder, samen met zo’n 300 in- en externe partners.
• Met de subsidieregeling voor Erfgoedlijnen subsidieerden we uitvoeringsprojecten op advies van de erfgoedtafels. We subsidieerden 51 projecten, waarvoor we € 2,2 mln subsidie beschikbaar stelden. Hier staat bijna € 5 mln cofinanciering tegenover, naast de inzet van vele vrijwilligers.
• Ook in 2023 rondden we weer diverse projecten af. Een paar voorbeelden zijn: de restauratie en inrichting van het Wisboomgemaal Kinderdijk als educatieve ruimte over polderbemaling, het opknappen, brandveilig maken en toegankelijk maken van de noordelijke geschutsbunker van het Atlantikwall Museum Noordwijk, en het plaatsen van “gedichten in het landschap” op Goeree-Overflakkee. Bij dit laatste beschrijven leerlingen van de middelbare school in Middelharnis de schoonheid van het eiland met zijn kreken, havenkanalen en cultuurlandschap.
• De erfgoedlijn Atlantikwall actualiseerde het ambitiedocument.
• Binnen de erfgoedlijn Waterdriehoek ligt de focus steeds meer op industrieel erfgoed. Hiertoe hielden experts en gemeenten enkele bijeenkomsten. De erfgoedtafels besteedden ook in 2023 aandacht aan diversiteit en inclusiviteit, binnen de verhalen van de erfgoedlijnen, met het oog op publieksbereik.

Restauratie van rijksmonumenten en herbestemming

• Met de Subsidieregeling restauratie rijksmonumenten Zuid-Holland draagt de provincie bij aan behoud van rijksmonumenten. Van de beschikbare € 3,6 mln was € 3,2 mln bestemd voor restauratie en € 0,2 mln voor herbestemming. Hierdoor ontvingen 16 restauratieprojecten subsidie, waaronder molens, religieuze monumenten, industriële monumenten en een brug. Om herbestemming van rijksmonumenten te bevorderen, verleenden we 5 subsidies voor werkzaamheden voor verduurzaming en toegankelijkheid van rijksmonumenten. € 0,2 mln zetten we in voor groot onderhoud van daken van 11 agrarische rijksmonumenten.
• Voorbeelden van projecten die in 2023 zijn afgerond, zijn de restauratie en herbestemming (als bijzondere overnachtingsplek) van de linkervleugel van Huys te Warmond, en de restauratie en herbestemming van het Neherlab Auditorium (voormalig PTT-gebouw) in Leidschendam-Voorburg.
• We stimuleerden de interesse van jongeren voor het restauratievak met een bescheiden begrotingssubsidie aan Stichting Restauraties Opleidingsprojecten (ROP) Zuid-West. Dit was voor 64 restauratieopleidingsprojecten waarbij 53 leerlingen zijn betrokken.
• De provincie financierde 8 adviezen op maat voor herbestemming, waaronder onderzoek naar herbestemmingsmogelijkheden voor de Hildegardiskerk in Rotterdam en een bouwhistorische verkenning voor Kasteel Oud Wassenaar. Het gaat daarbij om benodigd onderzoek of voorontwerp voorafgaand aan de uitvoering.
•  De aanjager herbestemming begeleidde 38 projecten,  met advies: 27 agrarische-, 2 industriële-, 5 religieuze en 4 overige monumenten.
• In samenwerking met de opgave ‘Verduurzaming bebouwde omgeving’ ontzorgden we 9 gemeenten (> 50.000 inwoners) bij de verduurzaming van een monumentaal pand via een uitbreiding van het Ontzorgingsprogramma Maatschappelijk Vastgoed. Binnen dit programma ondersteunen Monumentenwacht Zuid-Holland en de Groene Grachten monumenteneigenaren met een energiescan en maatwerkadvies.

Molens

• Voor (regulier) onderhoud en draaipremies van molens waren de structurele subsidies beschikbaar. Het totale budget betreft € 1 mln.
• Sinds 2017 biedt de provincie daarnaast een subsidieregeling voor groot onderhoud aan. Hierdoor kunnen kostbaardere en omvangrijkere restauraties worden voorkomen. Van de 10 binnengekomen aanvragen konden we er 5 volledig en 1 deels beschikken.
• Het eigendom van de Molendriegang in Leidschendam (de laatste molens in provinciaal bezit), droegen we over aan de Rijnlandse Molenstichting. Daarnaast verleenden we een incidentele subsidie aan de Rijnlandse Molenstichting waarmee zij de molens een goede toekomst kunnen bieden.

Bescherming van Zuid-Hollandse landschappen

• Een gebiedsgericht ontwikkelingskader kroonjuweel Aarlanderveen is gepresenteerd aan belanghebbenden. Dit leidde tot vragen over inhoud en status van het ontwikkelingskader. In overleg met gemeente Alphen aan den Rijn en vertegenwoordiging vanuit Aarlanderveen, besloten we om het ontwikkelingskader inhoudelijk aan te passen en ook de status te verduidelijken. Dit door nader aan te geven hoe we het ontwikkelingskader toepassen bij provinciaal beleid.
• Er was bestuurlijk overleg met gemeenten Midden-Delfland en Goeree-Overflakkee over het opstellen van nieuwe ontwikkelingskaders voor kroonjuwelen Midden-Delfland en het Schurvelingengebied. De intentie is om voor kroonjuweel Schurvelingengebied in 2024 een ontwikkelingskader/ handreiking op te stellen, in samenwerking met de gemeente Goeree-Overflakkee.
• We maakten afspraken over de rol van de provincie in de ontwikkelingen rondom Werelderfgoed Kinderdijk. Daarvoor ondertekenden wij in 2023 de Samenwerkingsovereenkomst Kinderdijk. Dit deden we samen met de gemeenten Alblasserdam en Molenlanden, het waterschap Rivierenland, de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed en Stichting Werelderfgoed Kinderdijk. Met deze Samenwerkingsovereenkomst versterken we de onderlinge samenwerking ten aanzien van het werelderfgoed Kinderdijk, en richten we deze beter in.
• In 2023 startten we met de biografie van Zuid-Holland. Deze biedt naast het verhaal van het ontstaan van Zuid-Holland ontwikkelprincipes voor toekomstige beleidsontwikkelingen. Het trekt lessen uit het verleden en zoekt direct de verbinding met ontwikkelthema’s die de komende jaren beleidsmatig de ruimtelijke agenda zullen bepalen. Dit doen we mede met middelen van het Rijk (cofinanciering van € 40.000) die beschikbaar zijn gesteld in het kader van toekomstbestendige ontwikkeling van het landelijk gebied in de uitvoeringsagenda NOVI.
• Ook in 2023 adviseerden we over erfgoed in ruimtelijke plannen. Denk daarbij aan ontwikkelingen die een molenbiotoop raken of plaatsvinden in een kroonjuweel. Gemeenten voeren gelukkig steeds vaker in een vroeg stadium van de planontwikkeling overleg met de provincie. Dit is ook in overeenstemming met de werkwijze van de nieuwe Omgevingswet. Hierdoor kan het provinciale ruimtelijke erfgoedbeleid in de plannen worden opgenomen.

Erfgoedhuis Zuid-Holland (Erfgoedhuis)
Het Erfgoedhuis is een belangrijke maatschappelijke partner van de provincie. Het Erfgoedhuis ontvangt jaarlijks een boekjaarsubsidie. Zij:

• Ondersteunde de provincie in de volle breedte bij de uitvoering van het erfgoedbeleid. Daarnaast versterkte ze de externe samenwerking met (culturele) partners.
• Ondersteunde gemeenten met de focus op integraal erfgoedbeleid.
• Organiseerde bijeenkomsten, zoals de jaarlijkse Erfgoeddag met het thema ‘Erfgoed werkt!”, de netwerkdag voor agrarisch erfgoed ‘Boerenbont' en de netwerkdag Archeologie. Dit stond in 2023 in het teken van conflictarcheologie.
• Onderzocht hoe de provincie vrijwilligers beter kan betrekken en in hun kracht kan zetten bij behoud en het zichtbaar maken van erfgoed en archeologie. Dit was vooruitlopend op de ratificatie van het Verdrag van FARO door het Rijk.

Toerisme
In 2023 herijkten we de ambities voor toerisme met de Kadernotitie toerisme die GS in januari 2023 vaststelden. Op basis hiervan pasten we ook de beleidskeuze toerisme en recreatie en balans in het omgevingsbeleid aan. Hiermee brachten we focus aangebracht op bestemmingsontwikkeling en bezoekersmanagement. Daarnaast werkten we verder aan de ambitie om toerisme in balans met de leefomgeving te brengen.

• De Subsidieregeling toerisme Zuid-Holland is geëvalueerd na 3 openstellingsronden. De regeling is aangepast en werd eind 2023 opnieuw opengesteld. 11 projecten met een toeristisch oogmerk - die bijdragen aan andere provinciale opgaven - ontvingen subsidie. Een aantal voorbeelden zijn:
  • “Blauwgroen beleven in Leiden” ter bevordering van bewustwording van schoon water en natuur in de stad. Met speciale focus op jeugd en scholen.
  • “Space en een interactieve toeristische beleving” waarbij nieuwe fiets- en wandelroutes rond het thema ‘space’ worden ontwikkeld ter bevordering van bewegen, gezondheid, natuurbeleving, klimaatbewustzijn en de identiteit van Noordwijk en omgeving.
  • Er is een start gemaakt met de Zuid-Hollandse Data Alliantie waarbij vertegenwoordigers van Zuid-Hollandse kennisinstellingen, DMO’s/CMO’s en overheden kennis en informatie uitwisselen.
• Er zijn enkele onderzoeksrapporten opgeleverd die handelingsperspectieven bieden om te komen tot toerisme in balans met haar omgeving. Voorbeelden zijn de AirBnB monitor (inzicht in particuliere verhuur), een verkenning regeneratief toerisme, en een marktverkenning naar verblijfsrecreatie in Zuid-Holland.
• Om te komen tot een aanpak voor bezoekersmanagement in het Nationaal Park Hollandse Duinen is een draagkrachtonderzoek uitgevoerd. Het onderzoek draagt bij aan een gezamenlijk beeld over de draagkracht van het NPHD en de opgaven die spelen.

Nieuw provinciaal archeologisch depot
In 2022 spraken PS zich uit voor de historische plek bij de Uitwatering in Katwijk als voorkeurslocatie voor de vestiging van ons nieuwe archeologisch depot. Dit werkten we verder uit in een intentieverklaring met de gemeente Katwijk en het Hoogheemraadschap Rijnland. De betreffende partijen ondertekenden op 9 maart 2023 de verklaring. In 2024 werken we toe naar een uitgewerkt programma van eisen.

Nederlandse Limes Samenwerking (NLS)
Nadat de Neder-Germaanse Limes in 2021 is erkend als UNESCO Werelderfgoed, is in 2022 en 2023 gewerkt aan bescherming en benutting van de werelderfgoed-sites. We hielpen in het Limes Cluster Zuid-Holland de betrokken gemeenten bij de opstelling van managementplannen per site, met aandacht voor bescherming, beleving en benutting. Ook werkten wij aan borging door de Omgevingsvisie en - verordening te actualiseren. Deze actualisatie leggen we begin 2024 aan de Staten voor.

Publieksbereik archeologie
In 2023 actualiseerden we de subsidieregeling Publieksbereik Archeologie, zodat we deze medio 2024 kunnen openstellen.

De netwerktafel ‘Ontstaan van Holland’
Gericht op de afsluiting van de netwerktafel “Ontstaan van Holland” is een aansprekende laatste bijeenkomst georganiseerd. De Stichting ‘Ontstaan van Holland’, in 2022 opgericht als aanspreekpunt, zal zich blijven inzetten om de belangstelling voor dit kennisgebied te vergroten. Wij bouwden daarmee onze inzet op het programma “Ontstaan van Holland” volledig af.

Cultuurparticipatie

• Subsidiëren van de instellingen in de basisvoorziening cultuurparticipatie door een geïndexeerde boekjaarsubsidie (Kunstgebouw € 1,7 mln, Jeugdtheaterhuis € 0,3 mln, Popunie € 0,2 mln en SEOP circa € 0,1 mln.
• Instellen van de pilot Themafonds Cultuurparticipatie. Het fonds is een samenwerkingsverband van de provincie (€ 124.000,-) en het Cultuurfonds Zuid-Holland (€ 66.000,-). Doel is het vergroten van de deelname aan kunst en cultuur, en de spreiding van kennis en expertise. Kunstgebouw ondersteunt desgewenst de aanvragen en ontvangt hiervoor € 16.000,- van de provincie Zuid-Holland. Door samenwerking met het Cultuurfonds ontstond een multiplier-effect.
• Faciliteren van de samenwerking en kennisdeling door het organiseren van 2 goed bezochte kennisbijeenkomsten cultuurparticipatie voor gemeenten in samenwerking met Erfgoedhuis Zuid-Holland en Kunstgebouw. Dit jaar besteedde men veel aandacht aan hoe het publiek weer terug te krijgen na corona (Samenwerkingsagenda Cultuur ZH: herstel en vernieuwing na corona) en aan hoe nieuw/jong publiek bereikt kan worden (zie ook Themafonds Cultuurparticipatie).
• De voordracht van een regionaal museum in de BIS 2025-2028 verzonden we naar het Rijk. Met deze voordracht kan het Stedelijk Museum Schiedam in aanmerking komen voor rijkssubsidie. Stedelijk Museum Schiedam zal kennis en ervaring (bijvoorbeeld met het betrekken van jongeren bij cultuur) delen met andere culturele organisaties in Zuid-Holland.

Provinciaal Bevrijdingsfestival Zuid-Holland en Bevrijdingsfestival Den Haag:
De provincie Zuid-Holland heeft van oudsher een subsidierelatie met het Provinciaal Bevrijdingsfestival Zuid-Holland. In 2023 deden we het volgende ten aanzien van de Bevrijdingsfestivals:

• Voor het Provinciaal Bevrijdingsfestival Zuid-Holland (Rotterdam, circa € 0,1 mln) droegen we naast de jaarlijkse subsidie voor educatieve doeleinden, ook eenmalig bij aan het exploitatietekort (€ 30.000).
• Faciliteren van het Bevrijdingsfestival Den Haag door het beschikbaar stellen van het C-gebouw met faciliteiten.

Ondersteunen bibliotheken
Op grond van een wettelijke taak (Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen) ondersteunt de provincie Zuid-Holland de openbare bibliotheken en het bibliothekennetwerk in Zuid-Holland via een subsidie aan ondersteuningsinstelling Probiblio. De gesubsidieerde activiteiten passen binnen het in 2022 geactualiseerde Toetsingskader provinciale ondersteuningsinstelling Zuid-Holland:
Aan de ene kant hielp Probiblio openbare bibliotheken bij het doorvoeren van de nodige vernieuwingen voor de inwoners van Zuid-Holland. Aan de andere kant bij het uitvoeren van de taken die gemeenten vragen van hun bibliotheken. Probiblio verzorgde het transport van fysieke werken tussen bibliotheekvestigingen in Zuid-Holland (interbibliothecair leenverkeer).